Fan fiction w świetle prawa autorskiego

Świetna książka, ale słabe zakończenie. Dobry film, ale beznadziejny bohater. Wszyscy to znamy, prawda? Ale niektórzy biorą sprawy we własne ręce i tworzą własne wersje ulubionych historii. Tworzą fan fiction.

CO TO JEST FAN FICTION?

Jako początek powstawania fan fiction uznaje się lata 30. XX wieku (twórczość tzw. Sherlockian, tworzących własne historie o Sherlocku Holmesie), lata 50. XX wieku (twórczość tzw. Trekkies, od nazwy „Star Trek”) (A. Włodarczyk, M. Tymińska, Fan fiction a literacka rewolucja fanowska. Próba charakterystyki zjawiska w: Panoptikum nr 11 (18) 2012, s. 93).

Można znaleźć różne definicje fan fiction. Część badaczy za fan fiction uważa jedynie literacką twórczość fanowską, wyróżniając takie zjawiska jak fan art. (twórczość graficzna) i fan video (jak sama nazwa wskazuje – fanowskie filmiki) i inne (A. Włodarczyk, M. Tymińska, Fan fiction a literacka rewolucja fanowska. Próba charakterystyki zjawiska w: Panoptikum nr 11 (18) 2012, s. 93). Z punktu widzenia prawa autorskiego te podziały nie mają jednak istotnego znaczenia - reguły będą zawsze podobne. Dlatego pod nazwą fan fiction będziemy rozumieli szeroko pojętą twórczość fanów. 

UTWÓR JAKO PRZEDMIOT PRZERÓBEK

Przypomnijmy sobie definicję utworu: 

Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

Autor ma do swojego utworu dwa rodzaje praw autorskich: majątkowe i osobiste. Autorskie prawa majątkowe polegają na tym, że to on decyduje jak wykorzysta swoje dzieło (wyda na dvd, w ebooku, w twardej oprawie) oraz może na nim zarabiać. Czas trwania autorskich praw majątkowych wynosi - co do zasady - 70 lat od śmierci twórcy.

Autorskie prawa osobiste, w przeciwieństwie do majątkowych, nie mogą zostać sprzedane. Nie można się ich zrzec i nigdy nie wygasają. Chronią tak zwaną więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: bycia autorem utworu, do zdecydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz czy autor będzie rozpowszechniał utwór pod własnym nazwiskiem, pod pseudonimem (tak jak J. K. Rowling, która wydała “Wołanie kukułki” pod nazwiskiem Robert Galbraith) czy zupełnie anonimowo. Chronią też prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Jednak - w kontekście fan fiction - najważniejsze jest prawo do tzw. integralności treści i formy utworu oraz do jego rzetelnego wykorzystania. Chodzi o to, żeby nikt nie wycinał samowolnie fragmentów utworu, nie przerabiał go, nie zmieniał jego wymowy (np. po obejrzeniu adaptacji filmowej okazuje się, że reżyser czytał chyba inną książkę - zmiana wymowy powieści w ekranizacji może być przykładem naruszenia prawa do integralności utworu i do jego rzetelnego wykorzystania).

CZYM JEST FAN FICTION W ŚWIETLE PRAWA AUTORSKIEGO

Utwór oryginalny, stanowiący “bazę” do fan fiction, podlega ochronie - nie mamy co do tego wątpliwości. Ale także dzieło fana będzie podlegać ochronie, jeśli tylko spełni kryteria wymienione w definicji utworu.

Fan fiction, w zależności od tego, jak bardzo jest powiązane z utworem oryginalnym, może stanowić albo utwór zależy, albo utwór inspirowany.

Utwór zależny to inaczej opracowanie cudzego utworu, a w szczególności - tłumaczenie, przeróbka lub adaptacja. Z kolei utwór inspirowany to taki, który powstał w wyniku tylko bodźca dostarczonego przez innego dzieło - na przykład w wyniku zainspirowania się “Miasteczkiem Salem” Stephena Kinga tworzysz własną opowieść o miasteczku opanowanym przez wampiry - jednak bez wykorzystania postaci czy świata oryginalnie zaprezentowanych w powieści.

Różnica pomiędzy utworem zależnym a inspirowanym jest przede wszystkim taka, że rozporządzenie i korzystanie z opracowania jest uzależnione od zgody twórcy (chyba, że prawa autorskie majątkowe do utwory wygasły - dzieje się to po 70 latach, liczonych na ogół od śmierci twórcy). W praktyce to znaczy, że można pisać fan fiction, można tłumaczyć jeszcze niewydane książki - ale tylko do szuflady. Dlaczego? Chodzi o silny związek pomiędzy opracowaniem a utworem pierwotnym. Prawnicy mówią, że w opracowaniu dochodzi do przejęcia treści utworu oryginalnego, czasem nawet formy. Tak jak w tłumaczeniu - w zasadzie jest to przepisana książka, a więc zachowano zarówno formę (dzieło literackie), jak i treść - chcemy przecież przeczytać dokładnie tę samą “Grę o tron”, która powstała w oryginalne, tyle że po polsku. 

Druga różnica - na opracowaniu należy oznaczyć twórcę i tytuł utworu pierwotnego i to trzeba zrobić zawsze. Spójrzmy znowu na tłumaczenie - tam wielkimi literami, na okładce, jest spełniany własnie ten warunek. Ale nie tylko. W ostatnich latach powstała przeróbka dobrze znanej, klasycznej powieści Jane Austen “Duma i uprzedzenie”. Jak widzicie, oboje autorzy zostali wskazani na okładce.

Źródło: http://ecsmedia.pl/c/duma-i-uprzedzenie-i-zombi-b-iext3986180.jpg

UWAGA! Tworząc fan fiction utworów tłumaczonych, trzeba zwracać uwagę na datę tłumaczenia. To, że wygasły prawa majątkowe do utworu oryginalnego nie znaczy, że również do tłumaczenia - ono, jako utwór zależny, polega przecież własnej ochronie.

KONTYNUACJA CUDZEGO UTWORU

Możliwe są dwa rodzaje kontynuacji - kontynuacja utworu dokończonego albo niedokończonego.

W tym drugim wypadku - jeśli kontynuowany utwór zostanie dokończony przez innego twórcę - będziemy mieli do czynienia albo ze współtwórczością albo z utworem zależnym (jeśli obaj autorzy na żadnym etapie nie współpracowali).

Jeśli zupełnie nowy autor bierze się za kontynuację dzieła już zakończonego, to wszystkie powyższe uwagi dotyczące fan fiction pozostają aktualne. Może się okazać, że taka kontynuacja jest opracowaniem - kiedy ściśle trzyma się oryginału - albo utworem inspirowanym - kiedy oryginał posłużył głównie za bodziec.

ZAPAMIĘTAJ!

• Fan fiction może być opracowaniem (inaczej utworem zależnym) albo utworem inspirowanym. To zależy, jak bardzo jest związane z oryginalnym dziełem.

• Na opublikowanie opracowania trzeba mieć zgodę autora utworu pierwotnego.

• Prawo autorskie podchodzi do fan fiction restrykcyjnie. W praktyce niektórzy autorzy dają na nie swoje przyzwolenie. Niemniej jednak, warto znać przepisy - niestety nawet niekomercyjny charakter nie zwalnia od ich przestrzegania.

Masz pytania? Napisz do mnie! Podoba Ci się ten wpis? Pokaż go znajomym! Możesz łatwo użyć w tym celu Facebooka.

Obrazek na górze: TheCreativePenn via Foter.com / CC BY

Czytaj dalej

Relacja z Polconu 2016

Jak mogliście się dowiedzieć, śledząc bloga i fanpage, w dniach 18-22 sierpnia 2016 r. odbył się konwent fantastyczny Polcon 2016, który odwiedziłam nie tylko w charakterze fana, ale i prelegenta. 

Czym jest konwent? To coś w rodzaju festiwalu fantastyki, tematyczna impreza dla miłośników fantasy, science-fiction, space opery i tak dalej, i tak dalej…  Można odwiedzić targi fantastyki, wystawy i oczywiście brać udział w prelekcjach. Te ostatnie mogą dotyczyć właściwie każdego fantastycznego tematu - "Gwiezdnych Wojen", "Star Treka", twórczości Tolkiena, ale pojawiają się też wykłady popularnonaukowe (ja na przykład wysłuchałam świetnej prezentacji pisarki i lekarki Magdy Kozak "Medyk raz", o medycynie na polu walki).

Geralt, Yennefer, Mała Syrenka czy Gandalf -  wszystkich można było spotkać!

Tegoroczny Polcon był już moim siódmym, chociaż akurat na tej imprezie po raz pierwszy wystąpiłam w roli prelegenta. Temat prelekcji, którą zgłosiłam - o tytule “Fani a prawo autorskie - fanfiki, fanarty i inne” - jest bliski wielu fanom. Dotyczyła fan fiction, czyli  twórczości fanowskiej opartej o oryginalny pierwowzór. Są to na przykład opowiadania osadzone w świecie Harry’ego Pottera czy Pieśni Lodu i Ognia, ale tworzone przez miłośników tej twórczości, a nie przez J. K. Rowling czy George'a Martina. 

Jeśli się dobrze przyjrzycie, to macie szansę rozpoznać, jakich utworów dotyczą fanarty na slajdzie tytułowym

Status takich utworów w świetle prawa autorskiego jest niezwykle ciekawy. To jeden z tych “styków”, gdzie kultura popularna łączy się z prawem - wydawałoby się, że duet, który się wyklucza. 

Na początku zadałam pytanie, kto pisze, a kto czyta fan fiction. Okazało się, że duża część osób, które przyszły o nich posłuchać. W związku z tym miałam żywą, uważną publikę, która wiedziała, o czym rozmawiamy i miała bardzo konkretne pytania. Pojawiły się różne problemy i wątpliwości, które chociaż częściowo mogłam wyjaśnić w ograniczonym czasie prelekcji.

Najciekawsze dyskusje dotyczyły:

• kwestii, jak wiele elementów można zaczerpnąć z oryginalnego utworu, 
• możliwości używania nazw zaczerpniętych z utworów oryginalnych w swojej twórczości (wdzięcznym przykładem został między innymi Mordor),
• odróżniania opracowania od utworu inspirowanego na przykładach graficznych,
• przebiegu sporu sądowego z zakresu prawa autorskiego,
• roli orzecznictwa sądów w interpretowaniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Padło sporo pytań, dyskusje były rozbudowane, a co dla mnie bardzo ważne - z życia wzięte. Kilkoro uczestników przekazało mi, że prelekcja była zrozumiała i ciekawa, co oczywiście bardzo mnie cieszy, ale też jest dla mnie dowodem dwóch rzeczy: po pierwsze, że najłatwiej tłumaczyć zawiłości prawa na tym, co jest znane z autopsji (w tym wypadku - pisanie lub czytanie fan fiction i kultura popularna), a po drugie - że prawo autorskie nie jest abstrakcyjne. Często można się z nim zetknąć, a ponieważ dotyczy delikatnej sfery, jaką jest twórczość, bywa zawiłe. Warto rozwiewać mity, które krążą na jego temat.

Atmosfera Polconu jest jedyna w swoim rodzaju!

Na koniec obiecana niespodzianka: przygotuję artykuł stanowiący bardziej rozbudowaną treść mojej prelekcji z tegorocznego Polconu. Informacje w nim zawarte będą się doskonale uzupełniać z tymi dotyczącymi prawnej ochrony postaci fikcyjnej. 

Polcon to magiczne miejsce, w którym można odwiedzić słynną kantynę z "Gwiezdnych Wojen"

Zanim wrócimy już na sto procent do prawa: niech Moc będzie z Wami!

Czytaj dalej