Memy w prezentacjach i wpisach - jak ich poprawnie używać?

Photo credit: GotCredit via Remodel Blog / CC BY

Jeśli jesteś blogerem, jeździsz na konwenty fantastyczne i tam wygłaszasz prelekcje, jako programista pokazujesz się na konferencjach z własnymi wykładami… Krótko mówiąc, jeśli przygotowujesz i wygłaszasz prezentacje, to na pewno chcesz je wzbogacić swoje wpisy czy prezentacje. Często sprawdzają się śmieszne obrazki z Internetu. Rozładowują atmosferę, bawią. Nośne są zwłaszcza memy.

Czy jednak możemy je dowolnie wykorzystywać? Jak to robić poprawnie? Odpowiem dzisiaj na te pytania, na przykładzie memów internetowych.

Problemy z memami internetowymi

Memy, czyli internetowe zjawiska zdobywające popularność, często w postaci obrazków, ale też na przykład haseł pojawiają w Internecie codziennie. Może się wydawać naturalne ich wplecenie w prezentację czy notkę na blogu (tam, gdzie sytuacja i tematyka pozwalają). A jednak prawo autorskie ma z nimi nie lada problemy. Skąd się biorą?

Zauważmy, że memy:

• 
  

  mają anonimowych autorów - najczęściej. Niezmiernie trudno jest ustalić, kto jest autorem śmiesznych podpisów pod obrazkami czy samych obrazków (chociaż w tym drugim przypadku sprawa bywa prostsza, jeśli nie są to np. kadry z filmu). Sprawy nie ułatwiają generatory memów, które łatwo wklejają tekst użytkownika na obrazek;
• 
  

  są często prześmiewcze albo nawet obraźliwe - mogą naruszać dobra osobiste różnych osób;
• 
  

  mogą stanowić opracowanie cudzego utworu - czyli np. jego przeróbkę (więcej o opracowaniu przeczytasz we wpisie o malowaniu na podstawie zdjęcia. Jak pamiętasz, wtedy na korzystanie z nich jest potrzebna zgoda twórcy utworu pierwotnego. Tylko jak ją zdobyć, kiedy mówimy o śmiesznych, anonimowych obrazkach?
• wykorzystują niekiedy wizerunek osób - i tutaj wkraczają regulacje związane z prawem do wizerunki, które szczegółowo omówię w osobnym wpisie.

Autor: nieznany, źródło: https://makeameme.org/meme/immanuel-kant-but

Prawo cytatu - fakty i mity

Jeśli chcesz legalnie wstawić mem do swojej prezentacji czy wpisu, musisz spełnić wymogi prawa cytatu.

Prawo cytatu jest często przywoływane dla usprawiedliwienia jakichkolwiek zapożyczeń z różnego rodzaju utworów. Nierzadko pokutuje przekonanie, że wystarczy cudzysłów, że spełnić wymogi cytatu Wydaje się, że to załatwia sprawę - chcemy w jakimkolwiek celu zacytować jakikolwiek fragment cudzego utworu, używamy więc cudzysłowu i wszystko jest w zgodzie z przepisami. W rzeczywistości prawo autorskie przewiduje więcej wymogów, żeby uznać cytat za dozwolony.

Co to jest cytat?

Art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych: Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Jak wynika z powyższego przepisu, jeśli tworzymy utwór, możemy - w określonych celach - przytoczyć w nim między innymi rozpowszechnione utwory plastyczne lub fotograficzne. Rozpowszechnione - czyli w jakikolwiek sposób udostępnione publicznie za zgodą twórcy.

Kiedy można cytować cudze utwory?

Pisząc więc notkę na bloga czy tworząc prezentację, wypełnione naszymi własnymi treściami, możemy posłużyć się memem, ale:

• w zakresie uzasadnionym celami cytatu, celami takimi jak:

1. 
   

   wyjaśnianie - chodzi np. o wyjaśnianie sytuacji, tłumaczenie, komentowanie, interpretowanie. Istotne jest, żeby istniał związek pomiędzy Twoim utworem a utworem cytowanym (S. Stanisławska-Kloc [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. D. Flisak, LEX 2015). Cytat ma pomóc wyjaśnić fragment Twojego własnego dzieła;
2. 
   

   polemika - na przykład przedstawiasz czyjś pogląd, żeby z nim dyskutować;
3. 
   

   analiza krytyczna lub naukowa - tutaj chodzi o krytyczne omówienie cudzego utworu;
4. nauczanie - użycie cytatu w celach edukacyjnych, wyobrażam tu sobie np. zacytowanie fotografii, żeby pokazać szczególny rodzaj zastosowanego w niej oświetlenia;

• w zakresie uzasadnionym prawami gatunku twórczości - jako przykłady podaje się między innymi użycie cytatu jako motta czy fragmentu innego utworu w wariacji muzycznej (S. Stanisławska-Kloc [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. D Flisak, LEX 2015).

To oznacza, że cytatem można się posłużyć tylko w określonych celach.

Skąd takie ograniczenie? Cytat jest przejęciem cudzej twórczości, we fragmencie lub - w przypadku dzieła plastycznego czy fotografii - w całości. Jak zobaczysz za chwilę, cytowanie jest bezpłatne i twórca nie dostaje z tego tytułu wynagrodzenia. Dlatego trzeba chronić jego prawa.

Przykładowo użycie popularnego mema na koszulce, a następnie jej sprzedaż nie uzasadniałoby powołania się na prawo cytatu. W takim przypadku należałoby mieć zgodę twórcy.

Jak  poprawnie cytować?

Wiemy już, po co możemy posłużyć się memem i w jakim zakresie. Ale żeby cytowanie było w pełni legalne i bezpieczne, musimy to zrobić w określony sposób.

Art. 34 ustawy: Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Żeby legalnie cytować, musisz:

• podać autora mema (imię i nazwisko, pseudonim)

• podać źródło, z którego przeklejasz mem

• uwzględnić istniejące możliwości - to najmniej precyzyjna przesłanka. Na pewno należy poszperać,  spróbować podac autora mema, poszukać w Internecie informacji o tym, kto nim jest. Źródło - czyli adres strony internetowej - zawsze będziesz w stanie podać. Jeśli autor nie jest znany, podaj tę informację.

• wyraźnie oznaczyć cytat, tak aby nie było wątpliwości, która część prezentowanej treści nie jest twojego autorstwa

• “przytaczany utwór powinien pozostawać w takiej proporcji do wkładu twórczości własnej, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne dzieło” (wyrok Sądu Najwyższego z 23.11.2004, I CK 232/04, OSNC 2005, nr 11, poz. 195). Oprócz cytowanego obrazka, Twoje dzieło powinno być wypełnione treścią, której jesteś autorem - i powinna zasadniczo stanowić jego większość.

Zapamiętaj!

• Cytując, zwracaj uwagę, czy cytat ma związek z Twoim dziełem. Sprawdź, czy posługujesz się cytatem w celu wyjaśniania, polemiki, analizy krytycznej, nauczania czy w zakresie uzasadnionym gatunkiem twórczości.


• Zawsze dokładnie oznacza cytat, tak żeby była wiadomo, która część dzieła nie jest Twojego autorstwa.
• Staraj się ustalić autora utworu.
• Podaj autora, tytuł (jeśli jest) i źródło cytowanego utworu. Sam link nie wystarczy - staraj się ustalić autora, a jeśli nie jesteś w stanie, zaznacz, że autor jest nieznany.
• Prawo autorskie nie zawsze nadąża za Internetem - ale to nie znaczy, że w nim nie obowiązuje. Konsekwencje wirtualnego naruszenia prawa będą jak najbardziej realne, dlatego nie naruszaj prawa autorskiego.