Piszesz, malujesz, fotografujesz. Potocznie wszystko, co tworzymy - grafikę, obraz, opowiadanie - uważa się za utwory. Prawa autorskie wydają się więc przysługiwać do każdej rzeczy, która wyszła spod ręki danego twórcy. Jednak prawo, jak zawsze, dokładnie określa, co tak naprawdę jest utworem - w sensie ustawowym - a co nie.
Jak mówi art. 1 ustawy z 4 lutego 1994 r o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
Przedmiotem prawa autorskiego są na przykład: utwory literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne, programy komputerowe, plastyczne, fotograficzne, architektoniczne, muzyczne, słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne, pantomimiczne i audiowizualne (w tym filmowe).
To wyliczenie to jedynie przykłady, a nie zamknięta lista. Co ważne, utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną, a ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.
Wyjaśnijmy ustawową definicję utworu.
Przejaw działalności twórczej...
Utwór, aby był chroniony przez prawo autorskie, musi być stworzony przez człowieka. Wyklucza to przyznanie ochrony utworom stworzonym przez zwięrzęta czy całkowicie automatyczne maszyny. Być może nastąpi tutaj przełom będący skutkiem postępu technologicznego, ale na razie ta zasada zachowuje aktualność.
Czasami trudno jest uchwycić, czy dany utwór jest wystarczająco “twórczy”. Inaczej mówiąc, chodzi o oryginalność utworu, o to aby powstało coś nowego, kreatywnego. Zupełnie standardowe kadry, ujęcia czy rysunki mogą nie uzyskać statusu utworów. Jednak to, czy jakiś przejaw działalności jest rzeczywiście twórczy, należy najczęściej ustalać na konkretnym przykładzie. Jak zobaczysz niżej, sądu uznawały już za utwory zaskakujące dzieła, dopatrując się w nich jednak cech twórczych.
…o indywidualnym charakterze
Już wiesz, że utwór musi być kreatywny, twórczy. Oprócz tego, aby dzieło uznać za utwór, musi też być indywidualne.
Co, jeśli dwóch twórców, zupełnie niezależnie od siebie, nie widząc o swoim istnieniu równolegle stworzy podobne do siebie utwory? Jeśli tylko utwory te powstały w wyniku odrębnych, niezależnych procesów twórczych, to nie powinniśmy uznawać tego za plagiat (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15.09.1995 r., sygn. akt: I ACr 620/95).
W literaturze prawniczej prezentuje się różne podejścia do wymogu indywidualnego charakteru utworu. Część autorów uważa, że należy zbadać czy prawdopodobnym jest, aby inna osoba stworzyła kiedyś podobne dzieło oraz, oczywiście, czy dzieło takie już powstało. Jeśli na oba pytania odpowiemy “nie”, to - w dużym uproszczeniu - prawdopodobnie dzieło ma cechę indywidualności. Inni autorzy postulują badanie, czy dzieło powstało w wyniku rutynowej pracy i jest rezultatem, jaki mógłby osiągnąć każdy specjalista w danej dziedzinie (obie koncepcje zostały szczegółowo przedstawione w: “Prawo autorskie. Komentarz, red. J. Barta, LEX 2011).
...ustalony w jakiejkolwiek postaci
Uwaga! Ustalenie utworu to nie to samo, co jego utrwalenie! Na pierwszy rzut oka nie widzisz różnicy? To zastanów się, w jaki sposób utrwalić improwizację podczas jam session albo slamu poetyckiego. Czy jeśli impreza nie jest nagrywana, to to co w jej trakcie powstało nie jest twórcze i indywidualne? A jeśli jest, to nie stanowi utworu tylko dlatego, że akurat nie włączono kamery? Oczywiście nie.
Ustalenie utworu to nic innego jak jego uzewnętrznienie. Chodzi o to żeby ktokolwiek poza Tobą mógł zapoznać się z wytworem Twojej wyobraźni. Nie wystarczy wizja w Twojej głowie - piosenkę trzeba zaśpiewać, obraz namalować. Wtedy Twój utwór uzyska ochronę.
Co nie ma znaczenia?
- wartość - Twoje dzieło nie musi osiągnąć wysokiej ceny (ani w ogóle nie musisz go sprzedać), żeby było utworem
- przeznaczenie - nieważne, po co tworzysz swoje dzieło. Nie ma nawet potrzeby, żebyś się nad tym zastanawiał. Co więcej, może ono nawet nie być obiektywnie wysokich lotów - nieudany obraz czy niezgrabne opowiadanie też mogą być chronione prawem autorskim!
- sposób wyrażenia - graficzny, słowny, muzyczny - ochrona nie jest od niego zależna!
- formalności - nie trzeba nic zgłaszać, wypełniać ani zastrzegać praw autorskich, aby nasz utwór był nimi chroniony
- czynniki niewskazane w definicji utworu, takie jak: wiek twórcy, jego wykształcenie, stan psychiczny, wola stworzenia utworu, wysiłek włożony w powstanie utworu (nie ma znaczenia, czy napisanie piosenki przyszło autorowi z łatwością czy wręcz przeciwnie, co potwierdził Sąd Najwyższy m.in. w orzeczeniu z 21.03.1938 r., sygn. akt C II 2531/37) ani nawet uznanie, jakim cieszy się autor, jego popularność, dorobek, a także to, do jak szerokiego grona odbiorców trafia utwór (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 14.03.2006 r., sygn. akt VI ACa 1012/2005)
Co sądy uznawały za utwory?
- Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia - wyrok Sądu Najwyższego z 27 lutego 2009 r.sygn. akt. V CSK 337/08)
- katalog znaczków (orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26 września 2000 r. I ACa 1128/98)
- kolekcje afiszy lub ogłoszeń, katalogi, rozkłady kolejowe, książki kucharskie, wzory i formularze
Zapamiętaj!
- nie trzeba dopełnić żadnych formalności, żeby nasz utwór był chroniony prawami autorskimi
Po lekturze znasz już odpowiedź na pytanie, czy każde zdjęcie jest utworem - niekoniecznie, ponieważ zawsze trzeba badać, czy spełnia cechy utworu. Jeśli więc chcesz, żeby Twoje dzieło było chronione prawami autorskimi, musisz postarać się o kreatywność!
